Həftəni qiymətli kağızlar bazarındakı kəskin çöküş xəbərləri ilə qarşıladıq. Xüsusən də kriptovalyutanın qiymətdən düşməsi nəzərə çarpır. Bir gün içində Etherium və Bitkoin 40%-dək ucuzlaşıb.
Səbəblərdən biri Yaponiya yeninin alış qiymətinin qalxmasıdır. Daha dəqiq desək, Yaponiyada külli məbləğdə krediti çox ucuz dərəcə (0.3%) ilə əldə etmək olurdu. Kredit yen ilə verilir və yen ilə qaytarılmalıdır. Yen ilə əldə olunan kreditə ABŞ Dolları, Avro, USDT və digər daha sərfəli valyutalara çevrilərək faizi daha yüksək olan maliyyə instrumentləri əldə olunur və aradakı fərq sizin qazancınız olurdu. Lakin 05 avqustda yapon hökuməti yenin satış dərəcəsini dəyişərək onu bahalaşdırdı. Deməli, götürülmüş kreditin qaytarılması üçün indi siz daha baha qiymətə yen almalısız və vaxtı ilə aşağı faizli kreditin qaytarılması sizə yatırımınızdan daha baha başa gəlir. Belə olan halda isə, defolta düşməmək üçün birinci növbədə riskli aktivləri satmalısınız ki, krediti qaytara biləsiniz və nəticədə hamı kripto-aktivlərini satmağa başladı, bu isə kriptonun kəskin ucuzlaşmasına gətirib çıxardı.
Lakin kripto artıq birinci dəfə deyil ki, ucuzlaşır. Dövr getdikcə yenə də bahalaşma ehtimalı çox yüksəkdir. Belə olan halda isə kriptonun alışına da meyil salmaq olar. Bu hal hər nə qədər gəlirli investisiya imkanları yaratsa da, məsələnin hüquqi aspektləri nəzərdən qaçırılmamalıdır.
Belə ki, Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində kriptonun hüquqi statusunu təhlil etdikdə, potensial olaraq 3 ehtimal mövcuddur: kripto mal kimi, xidmət kimi və qiymətli kağız kimi. Gəlin hər bir ehtimalı qiymətləndirək.
- Kripto mal kimi: Vergi Məcəlləsinin 13.2.8-ci maddəsinə əsasən mal hər hansı maddi və ya qeyri-maddi əmlak (aktiv), o cümlədən, elektrik və istilik enerjisi, qaz və su hesab olunur. Bundan əlavə, 13.2.10-cu maddəyə görə malların təqdim edilməsi dedikdə malların satışı və mübadiləsi vasitəsilə mallar üzərində mülkiyyət hüququnun başqasına verilməsi nəzərdə tutulur. Maddələrdən anlaşıldığı kimi Vergi Məcəlləsi “mal” anlayışının geniş mənada təfsir edilməsini nəzərdə tutur (hətta aktivləri də bu anlayışa daxil edir). Kriptonun alqı-satqısı zamanı da kripto üzərindəki mülkiyyət hüququnun məhz bir şəxsdən digər şəxsə verildiyini nəzərə alsaq, Vergi Məcəlləsinin məqsədləri üçün onları “mal” adlandırmaq məqbuldur.
- Kripto xidmət kimi: Vergi Məcəlləsi 13.2.11-ci maddəsində xidmət anlayışına malların təqdim edilməsi sayılmayan, nəticələri maddi ifadə kəsb edən fəaliyyət kimi tərif verir. Göründüyü kimi, kriptovalyutaların satışı malların təqdim edilməsinə aid olunduğu üçün xidmət fəaliyyəti kimi təfsir oluna bilməz.
- Kripto qiymətli kağız kimi: Mülki Məcəllənin 997.1-ci maddəsində qiymətli kağızların dəqiq siyahısı verilir (istiqraz, səhm, veksel, depozitar qəbzi, investisiya fond payı, girov kağızı, ipoteka kağızı və daşınmaz əmlak sertifikatı) və əlavələr olduğu təqdirdə qanunvericiliyə dəyişiklik olunur. Lakin Azərbaycan qanunvericiliyi kriptovalyuta məsələlərini dəqiq tənzimləmədiyi üçün onların qiymətli kağız hesab edilməsi də iddia oluna bilməz. Bundan əlavə, Mülki Məcəllənin 992-ci maddəsinə uyğun olaraq qiymətli kağızlar Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı tərəfindən dövlət qeydiyyatına alınmaqla qiymətli kağızların dövlət reyestrinə daxil edilməli olsa da, hazırda kriptovalyutalar barəsində belə bir tələb mövcud deyil.
Baxmayaraq ki, Azərbaycan qanunvericiliyində birbaşa olaraq qeyd edilməmişdir, yuxarıda apardığımız təhlildən belə görünür ki, hazırkı halda kriptoya qanunvericiliyin yanaşmasının mal kimi olması ehtimalı daha böyük olsa da, iş (xidmət) kimi qəbul edilməsi də istisna edilmir. Bu isə öz növbəsində vergitutma məsələsinə təsir edir, hansı ki aşağıda biraz ətraflı izah etməyə çalışırıq.
Ümumi olaraq qeyd edək ki, kriptolar Azərbaycan qanunvericiliyi ilə ətraflı tənzimlənmədiyi üçün onların vergi tənzimlənməsi də tam formalaşmamışdır. Eyni zamanda, kriptonun mal və ya iş (xidmət) kimi qəbul edilməsi də tətbiq edilə bilən potensial vergilərin növünə təsir edir. Bu yazımızda kriptolara tətbiq edilə bilən üç əsas vergi növündən danışaq.
Bunlardan birincisi Vergi Məcəlləsinin 125.1.5-ci maddəsi ilə tənzimlənən ödəmə mənbəyində tutulan vergidir. Həmin maddəyə əsasən qeyri-rezidentin hüquqi şəxslərin və vergi ödəyicisi kimi uçota alınmış fiziki şəxslərin işlərin görülməsindən və ya xidmətlərin göstərilməsindən əldə edilən gəlirləri və Azərbaycan mənbəyindən əldə edilən digər gəlirlər üzrə ödəmələri 10 faiz dərəcə ilə ödəmə mənbəyində vergiyə cəlb edilir. Qanunvericilik kriptoya iş (xidmət) kimi yanaşırsa, o halda 125.1.5-ci maddə kriptoların alışı üçün aparılan ödəmələr nəticəsində qeyri-rezidentin gəlirlərini əhatə etmiş olur və bu səbəbdən də ödəmə zamanı 10 faiz dərəcə ilə ödəmə mənbəyində vergi tətbiq edilir. Bu maddə qanunvericilik kriptoya mal kimi yanaşarsa, tətbiq edilmir. Lakin, ödəmə mənbəyində vergini tənzimləyən bir digər maddə olan 125-1.1-ci maddə kriptonun mal və ya iş (xidmət) kimi qəbul edilməsindən asılı olmayaraq tətbiq edilə bilən potensial maddədir. Belə ki, həmin maddədə qeyd edilir ki, Azərbaycan Respublikasının rezidentləri tərəfindən qeyri-rezident şəxslərə məxsus elektron pul kisəsində yaradılan hesaba pul köçürülərkən, əməliyyatı həyata keçirən yerli ödəniş xidməti təchizatçısı və ya xarici ödəniş xidməti təchizatçısının yerli filialı həmin rezidentdən köçürülən məbləğin 10 faizi miqdarında ödəmə mənbəyində vergi tutur. Belə olan halda, əgər kripto platformalarında kriptonu almaq üçün qeyri-rezidentə məxsus elektron pul kisəsində yaradılmış hesaba pul köçürülərsə, o zaman 125-1.1-ci maddə ilə ödəniş məbləğindən 10 faiz dərəcə ilə ödəmə mənbəyində vergi tutulur. Dolayısı ilə belə çıxır ki, kriptoya qanunvericilik mal kimi yanaşmazsa və ödənişlər qeyri-rezidentə məxsus elektron pul kisəsinə köçürülmə ilə aparılmazsa, o zaman krito alışı zamanı ödəmə mənbəyində vergi tətbiq edilmir. Bütün digər hallarda isə Vergi Məcəlləsinin 125.1.5 və 125-1.1-ci maddələri ilə aparılan əməliyyatlar 10 faiz məbləğində ödəmə mənbəyində vergiyə cəlb edilir.
İkinci digər vergi növünün tətbiqini nəzərdən keçirək. Belə ki, kriptonun alış qiyməti ilə satış qiyməti arasındakı müsbət fərq Vergi Məcəlləsinin 99.3.8-ci maddəsinə əsasən qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə edilən gəlir kimi 14 faiz dərəcə ilə vergiyə cəlb olunur. Bu verginin vergitutma bazası isə kriptonun ilkin qiymətindən satışına kimi artan məbləğidir. Qeyd edək ki, hazırda Dövlət Vergi Xidmətinin də mövqeyi məhz bu yöndədir (https://vergiler.az/news/taxes/13259.html).
Nəhayət, sonuncu potensial tətbiq edilə biləcək vergi növü ƏDV-dir. Vergi Məcəlləsinin 169.3-cü maddəsinə əsasən ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyata alınmayan qeyri-rezidentə elektron ticarət qaydasında işlərin və xidmətlərin təqdim edilməsinə görə vergi orqanlarında uçotda olmayan şəxslər tərəfindən ödənişlər aparılarkən bu maddə ilə müəyyən edilmiş qaydada qeyri-rezidentə ödənilməli olan məbləğə ƏDV hesablanmalı və ödənilməlidir. Burada da kriptoya qanunvericilik iş (xidmət) kimi yanaşarsa, tətbiq olunacaq ƏDV-dən söhbət gedir.
Vergilərlə əlaqədar əvvəlki abzaslarda qeyd edilənləri ümumiləşdirsək, belə nəticəyə gələ bilərik ki, qanunvericiliyin kriptoya mal yoxsa iş (xidmət) kimi yanaşması birbaşa olaraq tətbiq ediləcək vergilərə təsir edir. Belə ki, istər mal, istərsə də iş (xidmət) hesab edildiyi təqdirdə ÖMV və gəlir vergisinə cəlb edilərsə, iş (xidmət) hesab edildiyi təqdirdə kripto alışı üçün aparılan əməliyyatlar əlavə olaraq həmçinin ƏDV-ə də cəlb edilir. Bu səbəbdən hesab edirik ki, ən azından vergitutma məqsədləri üçün qanunvericinin kriptonun mal yoxsa iş (xidmət) kimi qəbul edilməsinə dair aydınlıq gətirməsi zərurəti vardır.
Son olaraq təhlil zamanı qarşılaşdığımız və aydınlaşdırılmasına zərurət gördüyümüz bəzi məqamları da sizinlə paylaşırıq. Birincisi, kriptonu qeyri-rezidentdən alırıqsa və kriptoya qanunvericiliyin yanaşması mal kimi olarsa, analogiyanı elə ilk növbədə Nazirlər Kabinetinin “Fiziki şəxslər tərəfindən istehsal, yaxud kommersiya məqsədləri üçün nəzərdə tutulmayan malların gömrük sərhədindən keçirilməsinin güzəştli və sadələşdirilmiş Qaydaları haqqında” Qərarı (https://e-qanun.az/framework/27084) ilə aparaq. Bu qərarın 2.1-ci maddəsinin və ölkəyə gətirilən mallar şəxsi istifadə üçün nəzərdə tutulmuşdursa, Vergi Məcəlləsinin 164.1.22-ci maddəsinin yanaşması ondan ibarətdir ki, həmin mallar gömrük ödənişlərindən və ƏDV-dən azaddır. Aydın məsələdir ki, kriptonu fiziki olaraq gömrük sərhədindən keçirmək mümkün deyil. Buna görə gömrük ödənişlərindən danışmırıq. Lakin nəzərə alsaq ki, gömrük sərhədindən keçirilən mallara münasibətdə ödənişlər bir qayda olaraq qeyri-rezidentə edilir və bununla belə, qanunvericilikdə nəzərdə tutulan qeyd edilən halda həmin mallar ƏDV-dən azad edilir, düşünürük ki, oxşar yanaşma qeyri-rezidentə edilən ödəmələr nəticəsində əldə edilən kriptolara münasibətdə də tətbiq edilməlidir. Burada vergi xərcləri dedikdə tətbiq edildiyi təqdirdə ƏDV nəzərdə tuturuq və hesab edirik ki, kriptoya iş (xidmət) kimi yanaşılarsa belə, şəxsi istifadə məqsədi üçün kriptonun alışına ƏDV tətbiq edilməməlidir. Bir digər məsələ ondan ibarətdir ki, hazırda bazarda bəzi kripto alışı platformaları vardır ki, həmin platformalar üzərindən krito alışı həyata keçirildikdə ÖMV də tutulmur. Burada ehtimal var ki, rezident alıcı qarşısında satıcı kimi qeyri-rezident yox, həmin rezident platformalar çıxış edir və rezident alıcı tərəfindən kripto üçün edilən ödəniş qeyri-rezidentə edilmədiyi üçün ÖMV tutulmur. Belə olan halda kriptonu qeyri-rezidentdən alan rezident platforma olduğu üçün həmin rezident platforma bu alışı həyata keçirən zaman ÖMV-ni tutur. Lakin bu bir ehtimal olaraq qalır və sual da yaranır ki, əgər rezident platforma qeyri-rezidentdən aldığı kriptonu rezident alıcıya satırsa, o zaman həmin kriptonu necə olur ki, ödəmiş olduğu ÖMV məbləğini satış qiymətinə əlavə etmədən birjadakı qiymətlərlə eyni qiymətə sata bilir? Bunun da müzakirəyə açıq mövzu olduğunu düşünürük.
Hər bir halda hesab edirik ki, getdikdə genişlənən kripto bazarına hüquqi tənzimləmə və ya mövcud qanunvericilik aktlarında hüquqi aydınlıq gətirilməsi zərurəti vardır.
Mənbə: https://www.techlaw.az
